Mùa xuân tính từ thời điểm nào?

1- Câu hỏi: Mùa xuân từ thời gian nào đến thời gian nào sẽ làm rất nhiều người bối rối. Thói quen đơn giản cứ cho rằng theo dương lịch mà tính, cứ tháng 1, 2, 3 là mùa xuân, và cứ tiếp theo mỗi 3 tháng sẽ là hạ, thu rồi đông. Kết thúc tháng 12 là trong mùa đông với ngày Chúa giáng sinh 25/12 tuyết rơi lạnh lẽo, nghe cũng bùi tai...

Nhưng đã qua tháng 1, thời tiết có nơi còn lạnh cóng. vậy sao gọi mùa xuân? Vậy nên lại có người đề nghị lấy âm lịch mà tính. Cứ từ tết ta (Nguyên đán) mà đếm như trên, tháng 1, 2, 3 là mùa xuân, 3 tháng kế là hạ cho đến thu, đông. Sự điều chỉnh nầy về tổng thể cũng khá hợp lý về mùa màng, nhưng cũng có vẻ không ổn: Tết Nguyên đán chiếu theo dương lịch thì trồi sụt thất thường, lại nữa đến năm nhuận lại thành 13 tháng, không lẽ có mùa nào đó lại kéo dài đến 4 tháng âm?

2- Các mùa tạo ra do sự di chuyển của Trái đất trên quỹ đạo quanh Mặt trời. Ứng với mỗi vị trí Trái đất trên quỹ đạo, sẽ nhận tia sáng từ Mặt trời rọi đến theo các góc khác nhau. Chính ánh nắng chiếu theo góc khác nhau đến các vị trí trên Trái đất, nghĩa là lượng nhiệt đem đến từng địa phương khác nhau sẽ tạo thời tiết khác nhau trên Trái đất.

a- Xét một vị trí trên Trái đất, thời tiết lần lượt thay đổi tuần hoàn theo Trái đất di chuyển trên quỹ đạo. Tập hợp mảng thời tiết tương đối giống nhau tạo nên mùa với xuân, hạ, thu và đông. Vì mùa căn cứ trên sự di chuyển của Trái đất trên quỹ đạo, rõ ràng tính các mốc mùa phải dựa hoàn toàn vào dương lịch.

[Dương lịch tính ngày tháng theo chuyển động Trái đất quanh Mặt trời. Âm lịch tính ngày tháng dựa trên chuyển động Mặt trăng quanh Trái đất].

b- Xét trên một kinh tuyến bất kỳ (kinh tuyến là đường nối 2 cực Trái đất), các vĩ độ khác nhau sẽ có thời tiết khác nhau do khác góc chiếu rọi của Mặt trời (vì Trái đất tròn). Hơn nữa, trục Trái đất tự quay lại nghiêng (23^o 27') so mặt phẳng quỹ đạo Trái đất, hậu quả là thường có một nửa Trái đất phía bắc, hoặc phía nam nhận nhiều ánh nắng hơn phía kia vào ban ngày. Từ đó sinh ra mùa đối nghịch giữa 2 nửa bán cầu bắc, nam.

Vậy mùa còn căn cứ trên vĩ độ của địa phương. Tổng thể chia thành các đới khí hậu: Xích đới là khu vực quanh xích đạo (chừng +-5^o), ở đây quanh năm nóng ấm hay quanh năm là mùa xuân hạ. Nhiệt đới kề xích đới cho đến chí tuyến (23^o 27') thời tiết hai mùa mưa nắng, lạnh không đáng kể. Ôn đới từ chí tuyến 23^o 27' đến vòng cực 66^o 33' có 4 mùa rõ rệt. Hàn đới trong vòng cực quanh năm lạnh giá, một năm chỉ có 1 ngày: ban ngày dài 6 tháng thấy Mặt trời luẩn quẩn xa xa, và ban đêm 6 tháng...

3- Trên phân tích ở mục 2, ta kết luận mốc các mùa dựa trên dương lịch, và tùy vĩ độ mà tính. Việt Nam nằm hoàn toàn trong vùng nhiệt đới nên dùng lịch mùa cho đới nầy. Cần lưu ý phía bắc có vĩ độ gần chí tuyến bắc nên nói chung khí hậu bắc Việt nam có thể có 4 mùa rõ rệt. Còn phương nam, gần sát xích đới, lại bao quanh bởi biển cả nên nam Việt Nam quanh năm nóng ấm. Có câu hát gì đấy: "Anh ở trong nầy không thấy mùa đông" là vì vậy.

a- Cần nhấn mạnh ngày Tết (1/1) chỉ là bắt đầu cho lịch năm mới, dương lịch hay âm lịch, mà không liên quan gì đến mốc các mùa trong năm.

Các vùng văn hóa khác nhau sẽ dùng lịch khác nhau và đương nhiên có Tết khác nhau. Ta đã quen Tết tây, Tết ta. Phía nam có Tết của người Khmer (Chol Chnam Thmay) khoảng giữa tháng 4 dương lịch. Tết Lào (Bunpimay) dịp rằm tháng tư âm lịch (lễ Phật đản)...

b- Các mốc mùa ở đây theo dương lịch ở bán cầu bắc. Với bán cầu nam sẽ ngược 6 tháng: hạ thành đông và xuân thành thu.

- Mùa xuân nhiệt đới bắt đầu từ đầu tháng 2. Mùa xuân ôn đới đến chậm hơn 1 tháng rưỡi: giữa tháng 3.

Để cố định mốc, người ta chọn các vị trí ý nghĩa của Trái đất trên quỹ đạo, (hay vị trí biểu kiến của Mặt trời trên Hoàng đạo). Các mốc ngày sau có thể xê dịch 1 ngày, sớm hay muộn.

- Mùa xuân nhiệt đới từ ngày Lập xuân 4/2. Mùa xuân ôn đới từ ngày Xuân phân 21/3.

- Mùa hạ nhiệt đới từ ngày Lập hạ 6/5. Mùa hạ ôn đới từ ngày Hạ chí 21/6.

- Mùa thu nhiệt đới từ ngày Lập thu 7/8. Mùa thu ôn đới từ ngày Thu phân 23/9.

- Mùa đông nhiệt đới từ ngày Lập đông 7/11. Mùa đông ôn đới từ ngày Đông chí 22/12.

[Xuân phân: giữa xuân của nhiệt đới, Hạ chí: giữa hè, Thu phân: giữa thu, Đông chí: giữa đông].

Hình trên: Xích đới màu hồng, quanh năm nóng ấm. Nhiệt đới và ôn đới bắc bán cầu vào các mùa cách nhau tháng rưỡi. Hàn đới lạnh quanh năm có 6 tháng tối và 6 tháng sáng liên tục.

4- Bên lề:

- Các tên ngày như Xuân phân, Đông chí... dùng ở trên, nghe rõ là từ lịch Tàu, hay từ âm lịch. Nhưng thực ra các mốc nầy hoàn toàn là các mốc cố định của dương lịch. Âm lịch phải tính theo dương lịch nên giờ đây chúng gọi là âm-dương lịch.

- Khâm thiên giám Tàu đưa các mốc như Lập xuân, Lập hạ... để áp dụng cho đế quốc Tàu. Thực ra đế quốc Tàu nằm ở ôn đới, các mùa phải muộn hơn, thành ra các mốc trên lại thích hợp cho Việt Nam thuộc nhiệt đới.

- Trong các ngày mốc trên, đi vào âm nhạc là ngày Lập đông:

"Trời lập đông chưa anh, cho lũ dơi đi tìm giấc ngủ vùi..." Bài Mùa đông của anh.

- Lịch sử cận đại Việt Nam: Ngày QĐND 22/12 hằng năm là ngày Đông chí.
- Ngày 4/2 Lập xuân (3/2 ĐCSVN)

----------

Xem trực tiếp toàn bộ blog Chuyện Linh Tinh